معماری سنتی هورامان، تبلوری از فرهنگ زاگرس

معماری سنتی هورامان، تبلوری از فرهنگ زاگرس

( به قلم منوچهر خردمندی عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان کرمانشاه )

گاهی گذار به معماری بومی مناطق مختلف ایران، حکایت از شناخت خصوصیات محیطی، به خصوص اقلیمی پهنه های مختلف آن دارد . منطقه هورامان اشاره به چاره اندیشی هوشمندانه نیاکان ما برای استفاده هر چه بیشتر از مواهب طبیعی و مقابله با مشکلات و ناهنجاری های اقلیمی محیطی آن دارد.

پرویز اصلانی، پژوهشگر دکتری معماری، در گفت وگو با ایسنا، با اشاره به فضای معماری پلکانی روستاهای اورامانات، اظهار کرد laquo; اورامان سرزمینی است کوهستانی با توپوگرافی خاص؛ منطقه ای که طی صدها سال، فرهنگ و معماری خاص را در دامن خود پرورش داده که این فرهنگ و تمدن حتی از مهد آن یعنی دره رودخانه سیروان پا را فراتر نهاده است.

بافت روستاهای بکر، تاریخی، سلسله قلعه های باستانی و معابد مذاهب مختلف تاریخی آن از شاخصه های این محدوده فرهنگی-تاریخی، به شمار می آید. raquo; اصلانی عنوان کرد laquo; شناخت، بررسی، تجزیه وتحلیل رفتار اجزای سازه ای و مصالح به کار گرفته شده در این منطقه می تواند راهکار مناسبی جهت احیاء و باز سازی تکنیک روش های ساخت سنتی اورامانات برای رسیدن به معماری پایدار منطقه زاگرس با عملکرد بهتر و طول عمر بیشتر باشد. معماری روستای اورامانات در دامنه زاگرس از چهار پارامتر زمان، مکان، فرهنگ و معنا برخوردار است؛ بنابراین ویژگی معماری سنتی محصول روش سنتی در طراحی و ساخت، دارای الگوهایی است که تبلور فرهنگ جامعه بوده و در طول زمان استمرار یافته و دست به دست گشته و منتقل شده و نهایتاً با امر مقدسی مرتبط شده و گونه ای از معماری باارزش و بامعناست. raquo; این پژوهشگر ادامه داد laquo; جدال انسان با طبیعت را به حقیقت می توان در این منطقه مشاهده کرد، بدنه سخت کوه تراشیده شده و با همان سنگ ها، خانه ای زیبا، استوار و رفیع ساخته شده و سنگ های به دست آمده از همان بستر، استادانه و هنرمندانه در دل دیوارها جای گرفته و سطوحی کاملاً صاف و عمودی را شکل داده اند؛ رنگ دیوارها همان رنگ کوهستان بوده و نمای خانه ها آن چنان به طبیعت از شیب زمین بر سینه صخره ها لغزیده و به یکدیگر پیوسته اند که گویی پیکر واحدی را تشکیل داده اند.

روستاهای منطقه زاگرس با بهره مندی از ویژگی های طبیعی از الگو و طرح خاصی برخوردارند که با توجه به ویژگی های کوهستان شکل گرفته است. این سکونتگاه ها در جهت بهره مندی هر چه بهتر از طبیعت دارای ویژگی های خاصی در الگو و طرح هستند. raquo; این پژوهشگر، گفت laquo; مطالعات صورت گرفته در این منطقه نشان می دهد که عوامل مؤثر بر شکل گیری معماری سنتی منطقه اورامانات در دامنه زاگرس دارای ابعاد مختلف کالبدی، زیست شناختی(بیولوژیک) و فرهنگی- اجتماعی است. چنین تعبیری، روشن می سازد که نقش انسان در شکل دهی عناصر کالبدی-فضایی به محیط سکونت خود و چگونگی برقرار ساختن ارتباط بین سکونتگاه ها با طبیعت و نحوه بهره برداری از مواهب طبیعی با سکونتگاه ها، مهم ترین عامل در شکل گیری به معماری پایدار روستاهای پلکانی اورامانات به شمار می آید. تغییر در ساز و ساخت زمانی ارزشمند است که بتواند اصالت خود را حفظ کند متأسفانه (هورامان جدید) این تغییر در ظاهر مدرن شده و نمای سنگی که هماهنگ با طبیعت و هم رنگ کوه ها و محکم و متناسب با این اقلیم تبدیل به کاشی و سنگ های تزئینی و آجر شده است. به راستی که این تغییر معماری با اقلیم اورامان هماهنگ نیست و می توان آن را یک وصله نامتناسب تصور کرد. نوع معماری جدید در اورامانات با اقلیم سازگار نیست؛ چراکه این اقلیم به دلیل شدت بارش ها و کوهستانی بودن آن، نیازمند معماری محکم هم چون گذشته است لذا باید این ساخت وساز در اورامان سازمان دهی شود که هماهنگ با نوع معماری بومی و پایدار منطقه باشد. raquo;

مصالح بوم آورد

عمده و اصلی ترین مصالح ساختمانی در هورامان سنگ و چوب است وجود باغهای متعدد مملو از درختان گردو و توت در پوشش بام ، ستون وصفحات تقسیم بار در دیوارهای سنگی نقش عمده ای را ایفا میکند. از چوب به عنوان عنصری کمکی تقویت مقاومت سازه در برابر کشش وعاملی برای حل مشکلات ایستایی بنا استفاده شده است. استفاده از چوب در فواصل مختلف در لای جرزهای دیوار برای جلوگیری از خرد شدن سنگها بر اثر فشار زیاد به کار گرفته شده است. گرچه سنگ کاملا نیروی فشاری را تحمل میکند اما باید متذکر گردد زمانی که بر اثر نشستهای پی ایجاد نیروی برشی وترک تولید میگردد قبل از ایجاد ترک اگر کلاف چوبی در دیوار وجود داشته باشد نیروی برشی به نیروی فشاری تبدیل میشود که در نتیجه قابل تقسیم به قسمتهای دیگر دیوار است. خنثی کردن نیروهای کششی برای سنگ قابل تحمل نیست و این نقش به چوب واگذار شده است . laquo; تطابق بافت كلی معماری روستای اورامان با توپوگرافی منطقه نكته ای قابل توجه است كه تراكم زیاد را در بافت روستا موجب شده است. شیب زیاد محل روستا سبب تراكم زیاد گردیده بطوریكه بام ساختمان پایین دست به عنوان حیات ساختمان بالادست استفاده شده است. در معماری سنتی اورامان اقلیم منطقه مورد توجه مردم بوده است، بطوریكه دیوارهای سنگی قطور به عرض تا یك متر برای جلوگیری از اتلاف انرژی حرارتی ساختمان در زمستان و جلوگیری از ورود گرمای بیشتر در تابستان ساخته اند. پنجره ها را بعلت عدم دسترسی به منابع تأمین حرارت در زمستان معمولاً با ابعاد كوچك ساخته و از ملات كاهگل در اندود داخلی دیوارها استفاده كرده اند.( روشنی مقدم هژیر) raquo; به نظر نگارنده ضخامت زیاد دیوارهای سنگی منطقه صرفا بمنظور نقش باربری آنها میباشد. پنجره های کوچک هم تنها به دلیل عدم پایداری دیوارهای سنگی در مسیر بازشوها بوده.، یعنی کلا ملاحظه سازه ای در فرم معماری تاثیر گذار بوده است. معماری پلکانی و سنگی یکی از نشان های منطقه هورامان است که سالیان سال توانسته دوام بیاورد و همچنین مردم در این منطقه سرد و کوهستانی در این خانه ها زندگی کرده اند اما در چند سال اخیر معماری مدرن و جدید جایگزین برخی از این خانه های محکم و قدیمی شده است. بمنظور حفظ هویت هورامان ابلاغ سریع ضوابط حریم و عرصه این منظر جهانی ضرورت دارد هر چند که در ثبت عرصه فرهنگی هورامان ساختمان و بافت روستاها در الویت نبوده ولی بهم ریختگی فرم معماری قطعا در آلودگی فضای دیداری و بر هم خوردن فرهنگ و اصالت آن نقش ویژه ای را خواهد داشت.

منوچهر خردمندی عضو عمران سازمان نظام مهندسی ساختمان کرمانشاه

خرداد 1401